KISAH-KISAH BAHASA
BANJAR HULU SUNGAI ( 1 )
Di Ceritakan Kembali Oleh : Algazali.
Biasanya
kisah-kisah yang dituturkan dalam bahasa
Banjar ada yang berasal dari pengalaman orang-orang dahulu pada kejadian
sehari-hari atau kisah fiktif rekaan sebagai pelipur lara, sebagai tamsil,
nasehat agama, sindiran yang penuh makna, juga sebagai bahan pengajaran bagi
generasi yang akan datang. Sering di ceritakan pada waktu Majelis Taklim.
Kisah
–kisah tersebut ada yang memang lucu, sedih, semuanya terkandung nasehat dan
petuah agama sebagai tamsil dalam menjalani kehidupan sehari-hari.
Beberapa
kisah tersebut seperti berikut ini :
1. NIAT
MANDI WAJIB 1
Hari nitu Diang
Halus bailang karumah pambakal Anang manakunakan kaya apa caranya handak baulah
paramisi ijin nikah.
“Assalamu’alkum “ jar Diang Halus
“ Wa’alaikum salam “ Pambakal Anang
manyahuti.
“O… Diang kah,
masuk, ayu lakasi masuk. Ada habar nang pantingkah Diang?” Jar Pambakal Anang.
“Ya haja ah, maka am ulun ka sini, anu
banarai, aku ni pacang balaki wan urang Buluan. Jadi manakunakan kaya apa
caranya baulah nang ujar urang tu paramisikah ngarannya”. Ujar Diang Halus
manyahuti sambil kurihing lihum.
Diang Halus ngitu sasuai urangnya,
awak halus lawan jua masih anum, umur lima walas tahun. Jar sakulah SMP hanyar kalas dua, tapi rupa
bungas, awak putih, kijil ha pulang, katia banyak lalakian nang handak maambil
bini. Uma bapanya jua mahijaakan inya kunyuk-kunyuk wan lalakian bapacaran. Jua
kada kaubar ma awasi wan mandidik anak, di mapang mun hibak gawiyan. Paribasa
turun hayam naik hayam atau turun bang naik bang. Bapanya umpat bagawi di Sawit
di Pulau Damar, tapaksa ai tulak susubuhanan balum batahrim, buliknya sampai
karumah rancak limbah mangrib, jahanu taka limbah isa. Umanya damintu jua,
susubuhanan tulak ma ambil upah batanjang ka Banua, bulik karumah sampai parak
magrib. Malam kauyuhan. Dimapa kawa ma awasi wan malajari anak bini, saurang
haja kada cukup banyak kada bisanya.
“Umai Diang, ka
aanumam handak balakilah ikam” jar Pambakal Anang
“I ih paai
bujuran tu, wan urang Buluan lalakiannya, rancananya bulan nang pacang ini pang
nikahnya.” Manyahut Diang Halus.
“Abah, mama
ikam satujulah, wan jua harusnya abah
ikam nang maurus ngini, kada sawat taka ikam Diang ai.” Sambung Pambakal Anang.
“Abah, mama ulum
katuju banar wan urang tu, tapi sidin kada kaubar maurusikan ini, tapaksa ai
ulun balajar baurusan jua, gasan saurang jua pang,” Jar Diang Halus pinda
kurihing masam, mata kurup-kurup ha pulang.
“Iya kah, lamun
damintu, ikam ni kakaanuman pacang balaki, aku umpat batakun, hapallah dahulu
niat mandi Diang ?.” Batakun Pambakal Anang.
“kaina dahulu
paai, lamun pian pang bacaannya kaya apa jua? Manjawab Diang Halus bagimit,
muhanya pinda bararai kalas. Jadi piragah tahu supaya kada ta ungkai kasupanan
saurang nang kada bisa bacaan niat mandi wajib.
“lamun diaku
bacaannya kaya ini, allahumma lakasumtu, wabika amantu, wa ‘ala rizkika
abtartu, birah matika yaa arhamar rahimin” Ujar Pambakal Anang manyahuti
(sidin ini tahu jua , kira-kira Diang ini kada bisa niat mandi, limbah malihat
muha Diang pinda pucat wayah ditakuni niat mandi tadi, jadi di pancing sidin
lawan bacaan buka puasa. Pikir sidin mun Diang bisa bacaan niat mandi, pasti
manyalahakan bacaannya).
“Sama di pian tu
pang jua bacaannya” Ujar Diang Halus manyahuti, sambil muha batunduk.
“Ha… ha.. ha..,
ba arti ikam ini kada tahu bacaan niat mandi Wajib lah, tadi nang ku baca tu
bacaan buka puasa Diang ai, di mapa handak balaki, mun kada bisa bacaan niat
mandi, anak ikam pacang jadi musang tangka tahulah kaena” Jar Pambakal Anang
mamadahi.
“Ai damintukah,
bujuran ai ulun kada bisa, dimapa abah, mama kadada malajari, batakun kada suah
jua, tapi ulun ni handak balaki, ulun kada hakun anak ulun pacang jadi musang
kena, jadi tulungi lajari ulun niat mandi nang bujur tu kaya apa, lawan kaya
apa caranya manggawi mandinya ?” Tapaksa Diang Halus basusupanan bapadah
bajur-bujur. Sambil muhanya batunduk ka susupanan.
“Aju ja, sampai
bisa, sampai hapal, mun balum hapal wan bisa kada ku ulahakan paramisinya “
Ujar Pambakal Anang ( Lalu di lajari sidin Diang Halus sampai bisa wan hapal,
limbah itu hanyar di ulahan sidin paramisinya).
2.
NIAT MANDI WAJIB 2
Tersebutlah kisah bahari urang nang bangaran
Utuh Itik (galar samaran), sidin badiam bapunduk dihutan baruhan, bausaha
baingu itik ba u umuran, bagana di wilayah Kambat Subarang. Urangnya sudah
tuha, babini, ba anak bacucu.
Pada suatu hari timbul dalam pikiran sidin
handak batakun niat mandi, lawan jua manakunakan niat mandi wajib nang sidin
pakai hari-hari sudah bujur atawa balum. Dimapang bacaan niat mandi tu tadi
padahan kakawalan sidin waktu lagi anum wayah takumpulan di gardu.
Sidin tulak bakayuhut bajalan bagamat, maklum
sudah tuha, tulak manuju ka Jatuh nu Tuan Guru ( ngarannya kada di sambat) ,
kada lawas sampai, maklum kada jauh jua Kambat lawan Jatuh. Nang ngaran sudah
tahu, langsung ai sidin singgah ka rumah tuan guru, di janguk, lawang babukaan
haja baarti Tuan Guru ada di rumah. Lalu
di katuk lawang wan mambari salam, kada lawas manyahut matan di dalam
kadangaran gagadabak batis bajalan ampah ka muha lawang. Lalu bacangul Tuan
Guru sambil takurihing.
“oo.. Utuhkah,
ayu masuk, duduk ka dalam nih. Oo… umanya, lakasi ulahakan banyu, ada tamu ni”.
Ujar tuan Guru.
Sudah dudukan
bagus, bapapandiran macam-macam. Lalu …….
“Aku ni adapang
sadikit nang di takunakan guru ai”Ujar
Utuh Itik.
“Sadikitkah
banyakkah ungkai ha jangan basusupanan, mun kawa manjawab wayah ini kujawab,
mun kada dapat, kaena manakunakan ka lain jua” jar tuan Guru.
“Ada pang sadikit
ku takunakan masalah niat mandi wajib nang ampunku ngini, asa supan pang
manyambat” jar Tuh Itik pinda lihum.
“Sambat ha, kada
siapa jua nang mandangar pada aku ha, umanya jauh jua di juruk” Ujar Tuan guru
manyahuti.
“Tapi jangan di
tawa akan yalah, kaya ini guru ai, allahhumma garabak bihi bintang kalam,
lakasi kapala tahi basisih, aku handak banyalam,. Limbah hitu langsung ha
lagi aku bacabur ka tangbanyu”. Jar Utuh
Itik bagimit, satangah babisik, takutan kalo ada nang mandangar, kena
manyupanakan, pikir sidin.
“Ala… ala..hai
Tuh, uma-uma Tuh, badimapa ikam, uma… uma tuh dimapa ikam, tasalah bangaaat tuh
ia , kaya itukah bacaan saban kalian mandi wajib ikam “. Kada karasaan tuan
Guru tanyaringi baucap, kada karasaan manyambur liur sidin jua.
“E..eh Guru ai,
nitu haja pang nang tahu, tapi Guru ai nitu gin ba anakan ha, malima ikung,
kadada nang timpangnya, kaya urang ha jua Guru ai “ jar Utuh Itik ba alasan.
“Kada bacaan
mandi tu pang nang ma anaki, Tuh ai” Jar Tuan Guru manjalasakan.
“Limbah hitu pang
kaya apa Guru nang bujur niatnya?” Utuh
Itik batakun.
Tuan guru badiam
satumat, bapikir dalam hati, lamun kaubaca akan arabnya Utuh ni jalas kada
bisa, baik bahasa saurang haja nyaman Utuh lakas bisa. Lalu…
“Kaya ini Tuh ai
dangarakan lah baik-baik: Bismillahirrahmaanirrahiim, sahaja aku mandi junub
pardu karana Allah Ta’ala; langsung ha lagi babubui banyu ka kapala
saikungan atawa langsung burrr banyalam saikungan ka banyu tangbanyu, ba gusuk-gusuk
sampai barasih, naik ha lagi, tuntung am sudah” Ujar tuan Guru manjalasakan.
“Kaya itu hajakah Guru, kalu ai ada lagi
tambahnya bacaannya” Manyahuti Utuh Itik pinda kada parcaya lawan padahan Tuan
Guru.
“Kada ada,
hinggat si tutu pang, kada jangan di tambahi lagi” Ujar Tuan Guru manahapi.
“Uma- uma
bungulnya aku, uma bungulnya aku guru ai, tasalah kalinya nang kupakai harajin
, limbah dimapa Guru, nang tadahulu tasalah tu” Jar Tuh Itih pulang.
“Nang lalu, kada
kawa ai, yang lalu biarlah berlalu, nang pacang bujurakan, kaya itu ja. “Tuan
Guru bapadahan.
“Nitu pang Guru
ai nang di takunakan, tarima kasih banyak, tarima kasih banyak Guru ai, ka tida
aku tasalah batatarusan saku” Jar Tuh Itik pulang.
“Sama-sama, sukur
ikam mau batakun, ba arti tuhan masih sayang lawan ikam Tuh ai” Ujar Tuan Guru
mamuji.
“Sudah asa lapang
dadaku Guru ai, jadi, aku handak bulik ai lagi, parahatan wayah maumpani itik
di punduk, muadahan ai umanya ba akal ma umpaniakan itiknya” Ujar Utuh Itik,
lalu badiri, basujutan lawan tuan Guru, lalu turun limbah mambari salam,
Langsung ai Utuh
Itik bulik mangaluyur ampah ka hulu, tuju ka Kambat Subarang.
3.
HARAM SAKALI
Kisah ini terjadi
sudah lawas banar, di wilayah Ilung di pinggir Tangbanyu Batang Alai.
Ada di kampung
itu nang bangarang Abring, urangnya bubungul pintar, banyak bungulnya pada
pintar.
Pada hari itu,
siuh kaciuman bau hayam bapanggang tumatan rumah Abring, Urang tatayan rumah
bingung, Abring ni kada ada baingu hayam, mun manukar kada talilihat baduit,
mun manyumbalih, kadada ta dadangar kariuknya. Dari pada bingung urang subalah
rumah tadi mandatangi rumah Abring nang bakukus palak mambanam hayam itu. Lalu ….
“Oo… Abring… napa
di ulah, pinda sihur nih bau hayam
bapanggang “Ujar urang subalah rumah manakuni Abring nang lagi maharagu
panggangan.
Lalu badiri
Abring, mamaraki urang tadi,
“E. ih, Tuha ai,
aku lagi mamanggang hayam,” Ujar Abring.
“Di mana ta ulih,
hayam ka gaganalan tu, uma nyamannyalah Bring!” ujar urang subalah rumah tadi.
“ Tadi , ada
hayam mati larut di tangbanyu, ku kapar (di kair lawan kayu), ku barubuti
bulunya, ku buangi parutnya, ku basuh barasihi, ku uyahi, lalu kuhidupi api, lalu
hayam tadi ku panggang.” Ujar Abring manyahuti.
“Uma…. Uma Bring.
Haram Bring ai, kada bulih di makan, hayam mati mudar tu” Jar urang subalah
mamadahi.
“Kada papa tuha
ai… haram sakali ha” Ujar Abring ba alasan.
“Di mapang Bring
nang haram dua kali tu” Ujar urang subalah manakuni.
“Haram nang
pamugaan haram mancuntan, haram nang ka dua haram mamakan, mun aku kada ulihan
mancuntan , hayam nang di buang urang di tangbanyu, lalu ku bibit, lalu
kumasaki, lalu kumakan, jadi aku haram sakali haja , haram mamakan haja” ujar
Abring pulang manjalasakan.
( Tapaksa lihum
urang subalah rumah, badiam, di padahi kada mangarti jua urang bubungul pintar
tu, lalu urang subalah rumah tadi mangaluyur bulik ka rumah, sambil takurihing
dalam hati.).
4.
ILMU CUNTANAN
Darman ni bingung malihat bibinian bakawan ba
ampat ba lima saban malam pupukul sapuluhan malam malibas tuju kahulu, bilang
saban malam di itihinya kaya itu tarus, maka urangnya jua itu-itu pang.
Garunuman sambil ba jalan, napa-napakah nang di pandir bubuhannya tu kada tahu
jua, kada jalas nang di pandir, inya gimit-gimit haja pang suaranya.
Alah kulihal,
Darman ni panasaran jua, lalu di iringinya ai surangan jauh di balakang. Handak
mangatahui kamana pacangan lawan nangapa nang di gawi. Di iringi tarus,
tarnyata singgah ka rumah Nini Gayung, Panasaran jua, umpat singgah jua, tapi
kada wani naik, tapi Darman masuk ka barumahan, ba u up mandangarakan, sakalinya
urang balajaran ilmu. Tapi inya kada tahu ilmu nangapa nang di lajarakan.
Karana Darman kancang handak tahu jua. Malam isok di iringinya pulang., sampai
babarapa malam. Di dangarakan tarus, sampai samunyaan nang di lajarakan Nini
Gayung nu bubuhan bibinian tadi hapal samunyaan, tapi kada tahu ilmu nangapa
lawan apa tujuan ilmu tu tadi.
Sudahai, ilmunya
hapal wan cara manggawi ilmu nya jua bisa.
Tadimapa pas
malam sanayan itu, Darman mancium bau harum, bau umai nyamannya, kada suah inya
mancium bau nang kaya itu, manurut panciumannya, lalu di untingnya asal bau
harum tadi, kada pang jauh, sakalinya diparaki, tarnyata ada urang baranak nang
pinda halinan, lawan jua inya malihat bubuhan bibinian nang balajar ilmu nu
NINI Gayung jua adaan gaus-gausan di barumahan sambil manjilati darah urang
baranak nang batinisan. Rambutnya
bajambam babalik manutupi muhanya.
Darman ni
kapingin bangat jua handak marasai darah tadi, kacar tu pang liurnya batitikan
sian. Tapi rupanya mangaji ilmunya kada
sawat tamat, lalu timbul di hati Darman, nangapa jua ngini, Bakicing-babuncilak
manahani liur, sambil mamikirakan, sakalinya timbul ingatan , mun kaya ini
kalakuan kada lain pada ujar urang tu kalakuan KUYANG, Rupanya Darman ta iringi
wan ta umpati orang mangaji jadi Kuyang. Nang tujuannya supaya laki kawa
sakahandak bini, atau madu anum handak mangalahakan madu tuha. Laki sayang kada
kawa mambuang.
Limbah tapikir
kaya itu, Darman gasak bulik, gasak pulang batubat mambuangi ilmu kuyang nang
talanjur di cuntannya.
Takutan jua
alahai Darman jadi kuyang … he…he…he. Lagi ha sababarang kaji, kalu takaji ilmu
kuyang kaya Darman. Jadi kakawalan nai handak balajar ilmu harus tahu, ilmu
nangapa wan gasan nangapa, wan jua baguru baik-baik Pakacil ai ….
5.
MANDULANG INTAN
Takisah Panya
Ilah wan Manya Ilah badua laki bini (Nama Samaran), Sidin ini urang Walatung
jua asalnya, lalu madam ka Handil Dua Banjar, gawian sidin bahuma balawasan.
Cukup haja pang bakulihan banih gasan satahun mambari makani sakaluargaan.
Tahun itu imbah
batanam, wayah puang gawian, handak jua umpat urang nang lagi rami mandulang
intan di Campaka, lalu tulakan sidin dua laki bini. Banyak jua pakakas nang di
bawa, mulai duit, linggangan dua buah, tarpal gasan pupundukan, tikar, kalambu,
iwak garinting, cangkul, parang tirak sampai gudam, pukunya salangkapnya
kaparluan gasan mandulang nang kaya urang jua tuh.
Sudah taulih
lukasi nang bagus didulangi, lakas manajak punduk gasan istirahat bamalam, makan,
dan sabagainya, mulai nang Dua laki bini tadi manabuk tanah mandulang nang kaya
urang jua.
Dulang…. Dulang… dulang , mandua bulan sudah kadada
bakulih intan sabiji-biji. Lalu
barunding dua laki bini sambil bararabahan galing-galingan limbah isa…
“Oo.. manya. Kaya
apa kita nih, sudah mandua bulan balum kulihan lagi, mana sangu pamakan sudah
parak lingis, ayu am umanya, adalah pandapat, mun bulik, supan kita kada
bapakulih.” Panya Ilah maungkai pandir.
“Aku ni bingung
jua, asa kada kawa bapikir nah. “Sahut nang bini.
“Asa ada pang
pikiran, mun cucuk jua lawan di ikam, umanya ai”Ujar panya Ilah.
“Kaya apang tih
abahnya” manyahut umanya Ilah.
“Adapang mun cucuk,
kita cubai pang batakun nu Tuan Guru nang Di Martapura, nu siapakah kaina
sambil batakunan di jalan. Batakun cara supaya bakulihan jua kita mandulang
ini, ada jua nang di bawa bulik kaina ka rumah. Kalu adakan amalan atawa cara
nang kaya apa jua, umanya ai” Ujar panya Ilah manjalasakan.
“Nah, akur
abahnya ai, pas banar am tu, pabila tih pacang tulak batakun”. Sahut nang bini.
“Mun inya kawa
isuk, kita tulakan” ujar Panya Ilah manggasak.
“Akur.. banar
abahnya ia” Ujar nang bini.
Singkat kisah,
hundap carita, tulakan badua laki bini ka Martaputa, sambil batatakunan di mana
Tuan Guru nang patut. Kada lawas sampai di Martapura, Langsung ai manuju rumah
Tuan Guru (kada usah di sambat). Singkatnya, nang dua laki bini di bari amalan,
yaitu. Pamugaan manggawi sambahyang Duha ampat raka’at, sakira-kira pukul tujuh
baisukan, limbah badu’a , mambaca salawat Kamilah tujuh puluh kali, limbah
hitu, mambaca istigfar tujuh puluh kali jua,
lalu paampihan manbaca dua barian tuan Guru, sakali gasan panutup,
hanyar bagawi mandulang.
Limbah hitu
bulikan ai nang dua laki bini tadi. Sawaktu di parjalanan bulik, panya Ilah ini
bapikir, dalam hati sidin; mun aku salang manggawi amalan barian guru tadi,
sawat panas ari, kalandungan jua hanyar turun bagawi. “gagarunum dalam hati Panya
Ilah. Lalu…
“O.. umanya, ikam
hajalah nang manggawi amalan barian guru tadi, mun aku nang manggawinya, kaina
landung, wan panas ari hanyar tagawi gawiannya.”Ujar panya Ilah mamandiri nang
bini.
Nang bini ni
tamasuk urang bisa jua soal urusan agama, lalu jar nang bini manyahuti “Cucubaakan
ai bagamat balajar baamalan”
Sampai ka punduk,
pas ari kamarian sudah parak kadap.
Isuk hari,
baisukan limbah makanan, nang laki tulak bagawi batabuk mandulang, nang bini di
punduk ma amalakan amalan barian tuan guru. Kira-kira pukul sambilan tuntung ba
amalan, lalu manyiapakan sangu gasan tang hari, pupukul sapuluh hanyar
tarangkat bagawi manggani’i laki ka gawiya. Kada jauh jua paling duapuluh dapa
pada punduk.
Nang ngaran
amalan di gawi tarus ai ulih nang bini saban
hari.
Kurang labih
saminggu, kadangaran papar kuriak nang bini ba salawat di punduk” Allahumma
shalli a’laa Muhammad….. Allahumma shalli a’laa Muhammad….. Allahumma shalli
a’laa Muhammad….. Allahumma shalli a’laa Muhammad…..”
Mandangar nang
bini papar kuriak, gasak ai panya Ilah ni naik pada lubang tabukan, bukah tuju
ka punduk, kada tahu lagi awak hibak lawan licak, masuk ka dalam punduk.
“Napa umanya…
napa umanya papar kuriak manyalawat kanyanyaringan” Jar Panya Ilah.
“Na.. abahnya,
tadi waktu aku ba amalan gugur mantapuk ka sajadah intan ini nah” manyahuti
nang bini sambil maungkai yakan intan di talapak tangan nang ganalnya kaya biji
jagung.
Lalu di pariksa
ulih nang laki intan tadi “iya banar umanya ai intan, alhamdulillah. “ Lalu
gagarunum pulang nang laki” Uma lih umanya, bauntungnya ikam, ikam makaam
nyaman, maka banung, ba amalan dapat pahala, mandapat intan ha pulang, aku maka
am, mana lapah, mana bapanas, mana
bakuncalak wan licak, yatu kada taulih intan jua. Mun damia bulikan ha kita
isuk, umanyaai, sudah jua ada kulihan,”
Ujar habar intan
kulihan itu tadi kada dibariakan nang bini di jual. Ujar sidin gasan
kanang-kanangan waktu mandulang. (Bisa ha tu mamaham kisah tadi saurang ).
|
Tidak ada komentar:
Posting Komentar